فرآوری نیشکر و چغندر قند از آلاینده‌ترین صنایع آب‌بر کشور محسوب می‌شود

تبعات زیست‌محیطی صنعت قند و شکر

مصطفی خواجه‌حسنی رابری، جواد شهرکی، محمدنبی شهیکی تاش/ آینده نگر

صنعت تولید قند و شکر یکی از صنایع آب‌بر کشور است. این صنعت با تولید فاضلاب‌های آلوده به مواد آلی و شاخص‌های آلایندگی بالا، یکی از آلاینده‌ترین صنایع منابع آبی کشور محسوب می‌شود. درصورتی‌که قبل از دفع این فاضلاب‌ها به محیط‌زیست اقدامات لازم برای تصفیه آن‌ها صورت نگیرد، این صنعت می‌تواند هزینه‌های جانبی بسیاری را به جامعه تحمیل کند. در این راستا، مصطفی خواجه‌حسنی رابری، جواد شهرکی و محمدنبی شهیکی تاش در مطالعه‌ای با عنوان «مالیات‌گذاری و کنترل آلایندگی آبی فعالیت صنعتی: مطالعه موردی صنعت قند و شکر» ابتدا با استفاده از مدل‌های علمی به‌ترتیب کارایی محیط‌زیستی و هزینه نهایی کاهش آلایندگی را برآورد کرده‌اند و سپس برای تخمین مالیات پیگویی با استفاده از رگرسیون خطی به تخمین تابع هزینه‌های نهایی کاهش غلظت شاخص آلایندگی پرداخته‌اند. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که به‌طور میانگین کارخانه‌های فعال در کشور از نظر محیط‌زیستی حدود 40 درصد ناکارآمد عمل می‌کنند و میانگین قیمت سایه‌ای تولید هر کیلوگرم BOD (شاخص اکسیژن‌خواهی بیولوژیکی) در صنعت قند و شکر حدود 433 هزار و 763 ریال است. افزون بر این، نتایج حاصل‌شده از تحلیل رگرسیونی نشان می‌دهند که مالیات پیگویی لازم برای تولید یک کیلوگرم BOD و درنتیجه کاهش غلظت این شاخص تا سطح استاندارد تعیین‌شده در کشور برای دفع مناسب فاضلات در چاه‌های جاذب و آب‌های سطحی و همچنین زمین‌های کشاورزی چقدر خواهد بود.
***
صنعت قند و شکر، پس از صنعت نساجی، دومین صنعت قدیمی ایران به حساب می‌آید. صنعت قند و شکر، با توجه به استراتژیک بودن و منبع ارزان تامین انرژی نسبت به سایر مواد غذایی، همواره مورد توجه و حمایت دولت بوده است. بیشترین مصرف‌کننده قند و شکر در درجه اول خانوارها و سپس صنایع غذایی و لبنی هستند. صنعت قند و شکر شامل تولید و فرآوری و بازاریابی محصولات ساکاروزی و فراکتوزی (ازجمله قند و شکر) می‌شود. در سطح جهانی، شکر عمدتا از نیشکر و چغندر قند استخراج می‌شود. اینکه قند و شکر از نیشکر تولید شود یا از چغندر قند، بستگی به آب‌وهوا و منطقه جغرافیایی دارد. در کشورهای استوایی که ۸۰ درصد قند و شکر جهان را تولید می‌کنند، نیشکر و در کشورهای معتدل اروپایی و آمریکایی که تولید ۲۰ درصد دیگر را شامل می‌شوند، چغندر قند پایه تولید شکر است. بیش از ۱۳۰ کشور نیشکر یا چغندر قند تولید می‌کنند که از این تعداد، ۱۰ کشور هر دو شکر را تولید می‌کنند. نیشکر عموما یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین منابع تولید سوخت زیستی است. طیف وسیعی از مسایل زیست‌محیطی و اجتماعی با تولید و فرآوری شکر در پیوند است و زارعان نیشکر و چغندر قند علاوه بر شرکت‌های انرژی و غذایی، به‌دنبال راه‌هایی برای پرداختن به این دغدغه هستند.
با توجه به اینکه بخش بسیار زیادی از انتشارهای آلاینده‌های صنعتی به‌صورت مایع و به‌شکل فاضلاب هستند، دفع بی‌رویه و رهاکردن این آلاینده‌ها در محیط‌زیست و آبراه‌ها علاوه بر اینکه خطرات قابل‌ملاحظه‌ای برای اکوسیستم‌ها دارد، کیفیت حیات انسان‌ها را با ایجاد محدودیت بر دسترسی به منابع آبی پاک و باکیفیت تحت تاثیر قرار می‌دهد.
در میان صنایع فعال کشور، صنعت تولید قند و شکر که یکی از آب‌برترین صنایع است،‌ با تولید فاضلاب‌های آلوده به مواد آلی یکی از آلاینده‌ترین صنایع منابع آبی کشور نیز محسوب می‌شود. دفع بی‌رویه آلاینده‌های آبی منتشرشده توسط این صنعت در زمین‌های زراعی، آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌تواند موجب افزایش شاخص اکسیژن‌خواهی بیولوژیکی (BOD) این منابع شود. کاهش اکسیژن محلول در منابع آبی می‌تواند سبب افزایش بار میکروبی این منابع شود و درنتیجه هزینه‌های جانبی بسیاری را به جامعه تحمیل کند.
براساس اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،‌ حفاظت از محیط‌زیست به‌مثابه اینکه نسل امروز و نسل‌های بعدی باید از حیات اجتماعی روبه‌رشدی برخوردار باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود. از این رو، هرگونه فعالیت اقتصادی و غیره که با آلودگی محیط‌زیست و تخریب غیرقابل جبارن آن ارتباط پیدا می‌کند، ممنوع است و بنابراین تمامی کارخانه‌های تولیدکننده ملزم به اجرای این قوانین هستند. به‌علاوه، با وجود آنکه قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشور بر آن تاکید داشته است که تمامی واحدهای صنعتی باید هزینه‌های مربوط به حفظ محیط‌زیست را جزو وظایف خود بدانند،‌ فعالان این صنعت در طول این برنامه آن‌گونه که شایسته بوده است به این امر نپرداخته‌اند.
کارشناسان در رابطه با دلایل این امر که چرا فعالان اقتصادی انگیزه‌های کافی برای کنترل انتشار آلایندگی‌های خود ندارند، بیان می‌کند که صنایع تولیدکننده تنها به‌دنبال منفعت شخصی خود هستند و هیچ انگیزه‌ای برای درونی‌سازی هزینه‌های خارجی خود ندارند. تفاوت میان منفعت نهایی شخصی و منفعت نهایی اجتماعی دارای دو نتیجه بسیار کلی است. اول، بخش دریافت‌کنند منافع اجتماعی ناشی از ایجاد آثار جانبی، منابع دریافت‌شده را جبران نمی‌کند و در مقابل بخشی که ایجادکننده زیان اجتماعی است نیز در پی جبران زیان‌دیدگان خواهد بود. دوم، هنگامی که زیان نهایی ناشی از تولیدات آلاینده از منفعت نهایی آن بیشتر باشد، تولیدکننده در سطحی بیش از سطح تولید آلایندگی بهینه فعالیت خواهد کرد. بنابراین لازم است برای کنترل انتشتار آلایندگی در سطح بهینه، بر هر واحد تولید آلاینده مالیاتی وضع شود.
از آنجایی که امروزه سیستم‌های تصفیه قادر به تصفیه فاضلات با هر درجه‌ای از آلایندگی هستند،‌ می‌توان با اندیشیدن راهکارها و استفاده از ابزارهای مناسب، آثار جانبی ناشی از انتشار فاضلاب‌های آلاینده را داخلی کرد. در این راستا، این پژوهش با طراحی ابزارهای مالیات پیگویی و تعیین مالیات مناسب بر آلایندگی به بررسی امکان داخلی‌سازی آثار خارجی ناشی از تولید فاضلات صنعت تولید قند و شکر پرداخته است. مالیات پیگویی نوعی از مالیات است که در بازارهایی وضع می‌شود که دارای اثرات جانبی هستند. هدف از برقراری مالیات پیگویی در درجه اول عملکرد بهینه بازار است زیرا وجود اثرات جانبی در بازار مانع از برقراری از فروض قضیه اول رفاه است و باعث می‌شود که نتیجه بازار برای جامعه بهینه نباشد. برنامه‌ریزان اجتماعی با برقراری مالیات پیگویی تلاش دارند نتیجه عملکرد بازار را به بهینه اجتماعی نزدیک کنند. مالیات پیگویی به نام اقتصاددان انگلیسی، آرتور پیگو، نام‌گذاری شده که در گسترش مبحث اثرات جانبی نقش مهمی ایفا کرده است.
در مرور ادبیات مربوط به این حوزه تخصصی، باید گفت که تا به حال مطالعات بسیاری در جهت داخلی‌سازی هزینه‌های جانبی و کنترل هزینه‌های انتشار آلایندگی محیط‌زیستی توسط پژوهشگران مختلف صورت گرفته است. برخی از این پژوهش‌ها به بررسی کاربرد استاندارد و قیمت‌ها برای حفاظت از محیط‌زیست پرداخته‌اند و برخی دیگر، با استفاده از رهیافت‌های علمی، ابتدا قیمت سایه‌ای آلاینده‌های فاضلات ناشی از فعالیت صنعت تولید قند و شکر را تخمین زده‌اند. باید تاکید کرد که همواره در روند فعالیت‌های اقتصادی، محصول ناخواسته و نامطلوب به‌همراه محصول مطلوب تولید می‌شود و می‌تواند هزینه‌های جانبی یا خارجی بسیاری را به محیط‌زیست و درنتیجه کل جامعه تحمیل کند. در حال حاضر، با توجه به رشد روزافزون جمعیت و محدودیت فناوری نمی‌توان انتظار داشت که بدون مصرف منابع محیط‌زیستی و تولید آلاینده‌ها، مسیر رشد و توسعه اقتصادی طی شود. از آنجایی که مصرف بی‌رویه منابع محیط‌زیستی موجب کاهش کیفیت زندگی انسان‌ها یا حتی از بین رفتن حیات روی کره زمین می‌شود، اقتصاددانان پیشنهاد می‌کنند که میزان انتشار آلایندگی در سطحی بهینه و کارآمد باشد.
سطح کارآمد انتشار آلایندگی مقداری از انتشار است که در‌ آن، زیان نهایی برابر با منفعت نهایی حاصل از تولید و انتشار آلایندگی باشد. یکی از راهکارهای رسیدن به سطح انتشار آلایندگی کارآمد، استفاده از ابزار مالیات با نرخی معادل ارزش پولی خسارت نهایی آلودگی در سطح بهینه انتشار آلایندگی بر هر واحد آلودگی منتشرشده است.
با توجه به اینکه اندازه‌گیری خسارت‌های نهایی ناشی از انتشار آلایندگی تقریبا غیرممکن است،‌ قادر نخواهیم بود که سطح بهینه انتشار اقتصادی را تعیین کنیم. به همین دلیل، ناچار به استفاده از روش‌های دیگری هستیم. برخی از محققان گفته‌اند درصورتی‌که مقدار مالیات بر انتشار آلایندگی برابر با هزینه نهایی کنترل آلایندگی در سطح استاندارد تعیین شده باشد، کارخانه‌ها انگیزه و اجبار لازم را برای کنترل انتشار آلایندگی در سطح استاندارد تعیین‌شده خواهند داشت. هزینه نهایی کنترل آلایندگی یا قیمت سایه‌ای که ممکن است به‌عنوان هزینه فصلت تولید یک واحد بیشتر محصول ناخواسته تفسیر شود، می‌تواند اطلاعات بسیار ارزشمندی را در جهت نیل به هدف درونی‌سازی آثار خارجی به‌همراه داشته باشد. به‌طور کلی، پژوهشگران برای برآورد قیمت سایه‌ای محصولات نامطلوب و آلاینده از یکی از روش‌های پارامتریک یا ناپارامتریک استفاده می‌کنند. هر یک از این روش‌ها معایبی دارند.
دستاوردهای پژوهش: کارایی بیشتر چغندر از نیشکر
در این مطالعه ابتدا با استفاده از مدل علمی پژوهش، کارایی محیط‌زیستی کارخانه‌های فعال در صنعت تولید قند و شکر و کارایی هر کدام از نهاده‌های به کار گرفته‌شده و ستانده‌های تولیدشده ارزیابی شد. نتایج حاصل‌شده نشان می‌دهد که کارخانه‌های فعال در این صنعت به‌طور میانگین از نظر محیط‌زیستی حدود 40 درصد ناکارآمد عمل می‌کنند و این مهم گویا ضرورت به‌کارگیری ابزارهایی برای ایجاد انگیزه به‌منظور انجام فعالیت کارآمد محیط‌زیستی است. در این میان، با وجود اینکه کارخانه‌های نیشکری از نظر نمره کارایی جزئی BOD از کارآمدی بالاتری برخوردار هستند، کارخانه‌های چغندری با میانگین کارایی 61 درصد از لحاظ معیار کلی کارایی زیست‌محیطی نسبت به کارخانه‌های تولیدکننده نیشکری با میانگین کارایی 58 درصد، کارایی بیشتری دارند. دلیل آنکه چنین نتیجه‌ای حاصل شده است می‌تواند اختلاف معنادار کارایی جزئی مصرف مواد اولیه (حدود 16درصدی) کارخانه‌های چغندری با کارخانه‌های نیشکری است.
پس از برآورد اولیه با استفاده مدل علمی،‌ قیمت‌های سایه‌ای BOD کارخانه‌های تولیدکننده تخمین زده شده‌اند. نتایج حاصل از این تخمین نشان می‌دهند که میانگین و حداکثر قیمت سایه‌ای هر کیلوگرم BOD کارخانه‌های تولیدکننده قند و شکر چقدر است. پس از تخمین قیمت سایه‌ای، تابع هزینه نهایی کاهش یا کنترل آلاینده با استفاده از تحلیل رگرسیون خطی برآورد شده است. با استفاده از پارامترهای تخمین‌زده‌شده، مالیات پیگویی موردنیاز برای کنترل غلظت BOD فاضلاب‌های دفع‌دشه در چاه‌های جاذب،‌ آب‌های سطحی و همچنین زمین‌های کشاورزی در سطح استاندارد کشور محاسبه شد. با توجه به پراکندگی بسیار زیاد قیمت‌های سایه‌ای و اختلاف بسیار بالای میانگین BOD تولیدی کارخانه‌ها با مقدار مجاز تعیین‌شده در کشور، می‌توان نتیجه گرفت که قانون‌گذاری صرف و ابزارهای دستوری عملکرد مناسبی در کنترل آلایندگی فاضلاب‌های صنعتی نداشته‌اند. بنابراین پیشنهاد می‌شود که سیاست‌گذاران از ابزارهای بازاری مانند مالیات پیگویی یا ترکیبی از ابزارهای بازاری و کنترل دستوری برای رسیدن به این هدف استفاده کنند.

 عضو کانال اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در تلگرام شوید

[صفحه چاپ]

---

ثبت نظر شما:

نام
پست الکترونیکی
تلفن
نظر